راهکارهای زیست محیطی مبارزه با آفات کشاورزی
روش کلى این است که مبارزه با آفات در مرحله تخم صورت بگیرد زیرا این کار بسیار راحت‌تر است. پاکسازى ساده برگ‌ها از تخم حشرات، کار آنها را یکسره مى کند. در این زمینه از آنجایى که آفات چند نسل در سال دارند باید در طول تابستان همواره مراقب تخمگذارى حشرات بود و دقت کرد به محض مشاهده، تخم حشره از روى گیاه زدوده شود. براى زدودن تخم حشرات و نیز حشرات ریز مکنده مانند سپردار مرکبات که به گیاهان زینتى نیز حمله مى کنند مى‌توان از یک قطعه پنبه مرطوب استفاده کرد. این روش باید قابل توجه کسانى که در آپارتمان گیاه زینتى نگهدارى مى‌کنند قرار گیرد زیرا در منازل و آپارتمان‌ها به هیچ عنوان نباید از سموم آفت کش استفاده کرد.
معمولاً تا گفت‌وگو از مبارزه با آفات و بیمارى‌هاى گیاهى مى‌شود، ذهن همگان به سمت آفت کش‌هاى شیمیایى معطوف مى شود. این بدان علت است که اثر سریع و فورى این مواد شیمیایى مصرف آنها را چنان فراگیر ساخته که استفاده از آنها به صورت یک امر بدیهى درآمده است. اما باید توجه کرد این سموم تا چه حد مى توانند زندگى ما و دیگر جانداران اطراف ما را در معرض خطر جدى قرار دهند. شاید لازم باشد کتاب «بهار خاموش» اثر خانم «راشل کارسون» یک بار دیگر مرور شود تا به یاد آوریم سمپاشى گیاهان چه عواقب وخیمى براى بشر داشته و دارد.
براى کنترل جمعیت آفات باید طرحى نو درانداخت. اگر چه راه‌هایى وجود دارند و فقط کمى توجه نیاز است تا اجرایى شوند. هر چند شاید بعضى از این راهکارها در کشور ما به دلایلى قابل اجرا نباشد ولى بازگو کردن آنها با هدف آگاهى از تجربه موفق دیگران در این زمینه مى تواند مفید باشد. در ادامه به نمونه‌هایى از این راهکارها اشاره مى شود.
شکارچى‌ها، تله‌ها، موانع
رهاسازى حشرات مفید شکارچى در باغ یا مزرعه مى تواند روشی بسیار مؤثر در کنترل آفات باشد. کفشدوزک هفت نقطه اى، حشره سودمندى است که از شته‌ها و شپشک‌ها تغذیه مى کند و با این کار به ما در امر کاهش جمعیت آفات کمک شایان توجهى مى کند. همچنین زنبورهاى مفیدى در طبیعت زندگى مى کنند که روى تخم یا نوزاد حشرات آفت تخمگذارى مى کنند و آنها را به اصطلاح پارازیته مى کنند و از بین مى برند. مانند زنبور «تریکوگراما» که انگل (پارازیتوئید) کرم سیب است. اکنون این زنبور و نیز کفشدوزک شکارچى در آزمایشگاه‌ها به طور انبوه پرورش مى‌یابند و در مزارعى که نیاز باشد رهاسازى مى شوند.
در مورد بسیارى از گونه‌هاى حشرات زیان آور نیز، مى توان از انواع تله‌ها استفاده کرد. این تله‌ها مى توانند به وسیله محرک‌هایى از قبیل رنگ، طعم یا هورمون جنسى (فرمون) حشرات را جلب کنند. استفاده از تله‌ها براى دفع زیان شته‌ها، مگس سفید، تریپس و نیز سوسک ژاپنى و به خصوص در گلخانه‌ها سفارش مى شود.
موانع فیزیکى نیز مى توانند موجودات آفت را از گیاهان دور نگه دارند. براى منع دسترسى «کرم طوقه بر» (Cutworms) به ساقه گیاه یک راه بسیار ساده و کم هزینه قابل پیشنهاد است. این آفت در سطح خاک فعالیت دارد و گیاهان از هنگامى که رشد رو زمینى خود را آغاز مى کنند در معرض خطر آسیب دیدن از آن هستند. کرم طوقه بر با قطع ساقه از روى سطح خاک (ناحیه طوقه) گیاه را سرنگون مى کند. براى جلوگیرى از خسارت این آفت خطرناک، کافى است یک نوار مقوایى نازک یا یک نوار از جنس پلاستیک (مثل ظرف ماست) را به عرض ۵ تا ۶ سانتى متر جدا کرد و آن را مانند یک حلقه در ناحیه طوقه به دور ساقه گیاه تازه روییده پیچید و ۲-۳ سانتى متر از آن را داخل اطراف ساقه فرو می‌بریم.
با این کار ساقه گیاه از دسترس آفت در امان خواهد بود. البته شاید این روش براى مزارع بزرگ قابل توصیه نباشد اما قطعاً براى کسانى که در خانه و در سطح کوچک به کار پرورش گل و گیاه زینتى مى پردازند، بسیار قابل توجه است. در مزارع مى‌توان از قرار دادن پوشش‌هاى خاصى که براى حفاظت از ردیف‌هاى کشت تهیه می‌شود روى محصولات استفاده کرد. این پوشش‌ها گیاهان را از دسترس حشرات براى تخمگذارى خارج مى کنند. ولى به این نکته باید توجه کرد که این پوشش‌ها زمان باز شدن گل‌ها باید برداشته شوند تا عمل گرده افشانى بدون مانع انجام شود و پس از این که گل‌ها از بین رفتند دوباره استفاده شوند. اگر از چرخه زندگى آفت و این که چه زمانى حشره تخمگذارى مى کند اطلاع داشته باشیم این روش بسیار سودمند خواهد بود.
حیوانات بزرگ جهنده مانند خرگوش و حتى گوزن‌ها را نیز مى توان با حصارکشى به دور مزرعه، از آسیب‌رساند به مزارع دور نگاه داشت. دستگاه‌هایى که تولید صدا یا لرزش مى کنند نیز براى دور کردن جانوران زیرزمینى مثل موش کور، راسو و انواع دیگر موش‌ها به کار مى روند، این جانوران از لرزش و صدا فرار مى کنند. در مورد پرندگان نیز مترسک عامل عمومى است که کاربرد وسیعى دارد و نیز کشیدن تور روى درختان میوه مثل انگور و توت مانع از دستیابى پرندگان به میوه‌ها خواهد شد.
تمامی تلاش بشر در حین مبارزه با آفات باید این باشد که کل جمعیت حشرات یک منطقه حتى انواع آفت آن از زندگى محروم نشوند، بلکه سعى شود که جمعیت آنها کنترل شود. استفاده از حشره کش حتى انواع غیرشیمیایى آن به معناى قتل عام حشرات است. بنابراین این کار باید آخرین راه حل به شمار آید. از بین بردن تمامى حشرات یک منطقه به زیان تعادل طبیعى اکولوژیک آن منطقه است که تبعات منفى زیادى براى حفظ محیط زیست به دنبال خواهد داشت. اما اگر به عنوان آخرین راه حل ناچار به استفاده از حشره کش هستیم باید انواع غیرشیمیایى آن را انتخاب کنیم تا انسان‌ها، حشرات سودمند و محیط زیست با خطر کمترى رو به رو شوند.
حشره کش‌هاى طبیعى
حشره کش‌هاى طبیعى نسبت به حشره کش‌هاى سنتتیک، سمیت کمترى دارند. در بافت جانوران یا محیط زیست تجمع پیدا نمى کنند و بیشتر حیوانات توانایى مقاوم شدن در برابر آنها را ندارند. با این حال مى توانند تعادل اکولوژیکى را برهم بزنند، چرا که بعضى از آنها حشرات مفید از جمله زنبورعسل را نیز از بین می‌برند به همین دلیل هنگام مصرف آنها باید با دقت عمل کرد. مطالعه برچسب روى بسته‌هاى آنها و پیروى از دستورالعمل کاربرد آنها ضرورت دارد.
براى جلوگیرى از اثر روى زنبورعسل باید در اواخر روز که زنبورها به کندوهایشان بازمى گردند این مواد را روى گیاهان پاشید. هنگامى که از فرم گرد این حشره کش‌ها استفاده مى‌شود پوشیدن ماسک ضرورت کامل دارد. همچنین اگر از لنزهاى تماسى در چشم استفاده مى شود باید هنگام سمپاشى آنها را از چشم خارج کرد. پوشیدن دستکش و لباس ایمن نیز سفارش مى شود.
پودر اسکلت «دیاتومه» (DE) از جمله حشره کش‌هاى طبیعى است. این ماده از اسکلت فسیل شده موجوداتى دریایى به نام «دیاتومه» تشکیل مى شود. خرده‌هاى اسکلت دیاتومه‌ها به منزله تیغ‌هاى تیزى هستند که بدن نرم جانورانى مثل راب‌ها، شته‌ها، سوسک‌ها، کنه‌ها، زنجره‌ها و غیره را مى‌درند و در نتیجه این جانوران با از دست دادن آب بدن از بین مى رود. ضمناً افزودن این ماده به خاک، مواد معدنى مورد نیاز گیاه را نیز فراهم مى کند. جنبه منفى کاربرد این ماده این است که اختصاصى نیست و حشرات مفید مانند زنبور عسل یا لاروکفشدوزک‌ها نیز ممکن است آسیب ببیند.
حشره کش‌هاى صابونى
این مواد نیز مانند (DE) با مکانیسم دهیدراته کردن آفات آنها را مى کشند. با این تفاوت که آنها براى زنبور عسل و حشرات سودمند، سمیت کمترى دارند. این ترکیبات از نمک پتاسیم اسیدهاى چرب تهیه مى شود. جنبه منفى کاربرد آن حساسیت بعضى از گیاهان نسبت به این حشره کش‌ها هستند. بنابراین قبل از مصرف باید روى قسمت کوچکى از گیاه تست شوند.
حشره کش‌هاى گیاهى
این ترکیبات شامل Pyrethrum، Rotenone، Sabadilla، Ryania، از گیاهان تهیه مى شوند. به عنوان مثال، پیرتروم را از گل‌هاى داودى و روتنون را از بقولات استخراج مى کنند. این ترکیبات در اثر نور، حرارت و یا آب به راحتى تجزیه می‌شوند و لذا توانایی ماندگارى کمى در خاک و آب دارند. به مانند سایر حشره کش‌ها، کاربرد آنها مستلزم رعایت دقت و احتیاط کامل است. جنبه منفى کاربرد این ترکیبات، سمیت آنها براى ماهى‌ها است و لذا اطراف ایستگاه پرورش ماهى و در نزدیکى کانال‌هاى آب نباید مصرف شود.
حشره کش‌هاى بیولوژیک
متداول‌ترین روش بیولوژیک کنترل آفات استفاده از باکترى
Bacillus thuringiensis) B.t) است. این باکترى‌ها لارو بسیارى از حشرات را با مکانیسم تخریب دستگاه گوارش از بین مى‌برد. (t.B) به فرم‌هاى گرد یا مایع در بازارهاى جهانى به فروش مى رسد که یک سویه جدید از این باکترى (t B.san Diego) علیه سوسک کلرادوى سیب زمینى استفاده مى شود. همچنین اسپورهاى شیرى Bacillus popillus علیه سوسک ژاپنى بسیار مؤثر است. این باکترى بعد از یک بار استقرار در خاک مى تواند تا بیست سال جمعیت این سوسک را کنترل کند.
بیمارى‌هاى گیاهى پیشگیرى و کنترل
برق زدگى، زنگ، پژمردگى فوزاریومى، پوسیدگى بوتریستیمى، سیاهک لکه سیاه، اینها اسامى شومى هستند که ما به بیمارى‌هاى گیاهى مى دهیم. مواجهه با این اسامى بسیار ناگوار است. این اسامى در واقع اثرات بیمارى هستند که بیمارى به نام این اثرات نامیده مى شود. بیمارى‌هاى گیاهى اغلب ناگهانى ظاهر مى شوند و این قدرت را دارند که ظرف چند روز گیاه را ضعیف کنند یا کاملاً از بین ببرند. بیمارى‌هاى گیاهى را عوامل مختلفى مثل قارچ‌ها، باکترى‌ها و ویروس‌ها یا نماتدها به وجود مى آورند که این پاتوژن‌ها مى توانند خاکزاد باشند یا از طریق هوا منتقل شوند یا شاید از درون بذرها سرچشمه بگیرند. حشرات نیز مى توانند آنها را از گیاه بیمار به گیاه سالم منتقل کنند.
همانند مسئله آفات نخستین قدمى که با مشاهده هر گونه علامت بیمارى باید برداشت شناختن و تشخیص نوع بیمارى و عامل ایجاد آن است. در مورد بیمارى‌ها نیز مانند آفات، عملیات زراعى مناسب نخستین خط دفاعى در برابر آنها است. کاشت گیاه در خاک سالم، به کار بردن کود مناسب، آبیارى به اندازه گیاهان و زدودن کف باغ یا مزرعه از بقایا، از این قبیل اقدامات است.
سفارش‌هایى براى پیشگیرى از بیمارى‌هاى گیاهى
این راهکارها در گذشته در بخش آفات مطرح شده اند. اما به لحاظ اهمیت موضوع طرح دوباره آنها این بار با تمرکز بر پیشگیرى از بیمارى‌ها مى تواند مفید باشد.
- انتخاب ارقام مقاوم براى کشت ـ بسیارى از گونه‌هاى گیاهان زینتى و سبزیجات نسبت به بعضى بیمارى‌ها مانند شانکر، سفیدک و زنگ مقاوم سازى شده اند.
- کاشت گیاهان با فاصله مناسب ـ از کاشت متراکم گیاهان در کنار هم باید اجتناب کرد. جریان کافى هوا بین گیاهانى که تنک کاشته شده باشند، از ایجاد محیط مرطوب که مناسب رشد قارچ‌ها و دیگر عوامل بیمارى زا است، جلوگیرى مى‌کنند.
- سطح رطوبت خاک همواره باید تحت کنترل باشد. تنظیم رطوبت مناسب در رشد سالم گیاه اهمیت دارد. هنگام آبیارى سعى کنید شاخ و برگ گیاهان همیشه خشک بمانند. سربرگ‌ها و شاخه‌هایى که احتمال مى دهید بیمار باشند باید از تنه درختان جدا کنید و آنها را نابود کنید.
- گردش زراعى گزینه مهمى است. پاتوژن‌هاى گیاهى حتى بیشتر از حشرات مى توانند از یک فصل تا آخر فصل بعد در خاک بمانند. کاشت گیاهان مختلف در هر فصل بهترین پیشگیرى است.
- رعایت بهداشت فردى در مورد کسانى که با گل و گیاه سر و کار دارند بسیار مهم است. انسان‌ها ناخواسته ناقل عوامل بیمارى زا هستند. پاتوژن‌ها مى توانند به وسیله کفش‌ها، دست‌ها و لباس‌ها گسترش یابند. قبل و بعد از پرداختن به گل و گیاه باید دست‌ها را شست و از آلوده نبودن لباس‌ها به پاتوژن‌ها مطمئن شد.
- ابزارهاى باغبانى نیز از عوامل گسترش پاتوژن‌ها و ایجاد اپیدمى هستند. خاک چسبیده به ابزارآلات مى تواند حامل انواع پاتوژن‌ها باشد. براى ضد عفونى این ابزارها مى توان از محلول ده درصد از یک مایع سفیدکننده (یک قسمت مایع سفیدکننده در ۹ قسمت آب) استفاده کرد.
گاهى اوقات نشانه‌هایی در گیاهان مشاهده مى شود که در نظر اول بیمارى به نظر مى رسند اما در واقع به انواع استرس از جمله مسائل تغذیه اى مربوط مى شوند. PH نامناسب، کمبود ماکرو یا میکرو المنت‌ها (عناصر) در خاک یا افزایش دما مى‌توانند نشانه‌های بیمارى در گیاه ایجاد کنند که البته این معضلات از جهتى بیمارى نیز محسوب مى شوند. این مشکلات با برطرف شدن عامل استرس گیاه مثل اضافه کردن میکرو یا ماکرو المنت‌ها آهک، آهن و کمپوست در صورت لزوم یا افزودن عناصر اصلاح کننده ساختار به خاک یا تنظیم رطوبت برطرف خواهند شد. تغذیه از راه برگ براى برطرف کردن کمبود مواد غذایى بسیار مؤثر است.
تلاش براى کاهش مصرف سموم شیمیایى دفع آفات، وظیفه همه کسانى است که به نوعى با این مواد شیمیایى سرو کار دارند. براى حفظ محیط زیست و تعادل اکولوژیکى طبیعى راهى جز به کارگیرى استراتژى‌هاى بى خطر کنترل جمعیت آفات و امراض گیاهى وجود ندارد. وقت آن است که بشر به این نتیجه برسد که به بهانه کنترل آفات و بیمارى‌ها نباید تعادل طبیعى اکوسیستم را برهم بزند و لازم است در تصمیم‌گیرى‌ها به همه جنبه‌هاى زیستى طبیعت توجه کنیم. بشر باید بداند حشرات به عنوان عضو زنده در طبیعت حق زندگی دارند، درست مانند سایر موجودات زنده.
