غذاهای آلوده به کود و سم را از سفره‌هایمان برچینیم!
وقتی در نیمه قرن گذشته، کودهای شیمیایی به ویژه کود اوره تولید شد، شور و شعف بالا رفتن تولید کشاورزی باعث شد تا چند دهه کسی به این موضوع فکر نکند که ممکن است استفاده از این کودها روزی به معضل بزرگ صنایع غذایی و از سویی دیگر به تهدیدی جدی برای سلامت همگانی تبدیل شود. بعد از دو جنگ بزرگ، جهان گرفتار فقر و گرسنگی بود و نیاز بیشتری به تولید غذا داشت. از دید متخصصان آن روز به نظر می‌رسید اوره همان کیمیایی است که آن روز انسان بیشتر از همیشه به آن نیاز داشت.
در کنار کودها، انواع آفت‌کش‌ها هم به بازار آمدند تا تولیدات کشاورزی باز هم بیشتر شود، به امید این که عطش بازار گرسنگی را فرو نشاند. چند برابر شدن برداشت محصولات از هر هکتار، درشت‌تر و سالم‌تر شدن انواع میوه‌ها و ماندگاری بالاتر آنها، آرزوی دیرینه بشر بود که درست در زمان نیاز به آن دست پیدا کرد!
اما خوشحالی از این ابداعات دیری نپایید، چند دهه بعد و با شیوع گسترده بیماری‌های جدید و ناشناخته و به ویژه انواع سرطان، پزشکان مجبور شدند تا منشاء بیماری‌ها را بیابند. این تحقیقات عموماً به یک جا منتهی می‌شد: باقی مانده عناصر سنگین کود شیمیایی و سموم که از محصولات کشاورزی یا آب‌های شرب وارد بدن بیماران شده بود.
آزمایشگاه‌های متعدد و پیشرفته به طور مداوم میزان مسمومیت‌ها را اندازه گرفتند و کم‌کم مصرف بسیاری از انواع کودها و سموم غیرقانونی اعلام شدند و قوانین و مقررات سختگیرانه برای تولید، خرید و فروش و استفاده از انواع کودها و سموم شیمیایی وضع شد.
شاید اگر بدانیم که امروز در کشورهای پیشرفته، یک محموله کود یا سم شیمیایی با اسکورت و نظارت دقیق جا‌به‌جا می‌شود و کوچکترین تغییر در مسیر یا حتی توقف پیش‌بینی نشده محموله‌های سم و کود با وسواس پیگیری می‌شود، متوجه میزان حساسیت و همچنین میزان زیانبار بودن آنها بشویم.
متأسفانه در کشور ما، علی رغم پیش‌بینی قانونی و الزام دولت به رعایت موارد متعدد، هنوز خبری از کوچکترین نظارت بر واردات، خرید و فروش و از آن مهمتر استفاده از کودها و سموم شیمیایی نیست و هر کشاورز، به صلاحدید(!) خود و بدون دانستن نیاز مزرعه از کود و برای از بین بردن آفت‌ها بدون آگاهی از ماهیت آفت، از هر سمی که بخواهد، به هر میزان استفاده می‌کند و نتیجه آن رشد شگفتی آور سرطان در کشور است که هر روزه هشدارهای جدیدی در مورد آن داده می‌شود.
گرسنگی‌های سلولی
برنده آکادمی علوم جهان سوم در سال ۲۰۰۵ میلادی با اشاره به سیری ظاهری ۸۶ درصد از افراد جامعه ایران، از گرسنگی سلولی بیش از ۹۰ درصدی خبر می‌دهد.
دکتر محمدجعفر ملکوتی ـ رئیس سابق موسسه تحقیقات خاک و آب و برنده آکادمی علوم جهان سوم در سال ۲۰۰۵ در شاخه علوم کشاورزی به گزارشگر روزنامه اطلاعات توضیح می‌دهد: گرسنگی سلولی یعنی افراد جامعه به نحوی از کمبود عناصر غذایی به ویژه ریزمغذی‌ها، کلسیم و منیزیم رنج ببرند.
وی علت کمبود این عناصر را بی‌توجهی متولیان تولید محصولات کشاورزی به مفهوم علمی امنیت غذایی می‌خواند و می‌افزاید: امنیت غذایی یعنی اطمینان از دسترسی همه مردم به غذای کافی، سالم و مغذی در تمامی اوقات به منظور داشتن زندگی سالم و فعال.
دکتر ملکوتی با بیان این که مسئولیت تامین امنیت غذایی به عهده وزارت جهاد کشاورزی است، از فقدان مدیریت برای تحقق این هدف مهم انتقاد می‌کند و می‌گوید: تحقیقات و بررسی‌های انجام شده ثابت کرده است که رابطه تنگاتنگی میان خاک، گیاه و انسان سالم وجود دارد و منشأ اکثر کمبودها و بیماری‌های انسانی به سوء تغذیه (سونامی خاموش) برمی‌گردد.
وی ادامه می دهد: تغذیه نامتعادل گیاهی که متأسفانه امروزه گریبانگیر بخش کشاورزی است، منجر به بروز علائمی نظیر ریزش مو، بداخلاقی، سرماخوردگی‌های مزمن، کم حوصلگی، خستگی مفرط، پوکی استخوان، پوسیدگی دندان، کوتاهی قد، افسردگی، کم خونی، ایمنی پایین بدن و سرطان دستگاه گوارشی شده است.
دکتر ملکوتی که استاد ممتاز کشور و هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس است، در مورد افزایش کیفیت تغذیه و به تبع آن سلامتی معتقد است که «با بهبود تغذیه گیاه که عمدتاً با مصرف بهینه کودها و به ویژه کودهای ریزمغذی، زیستی و آلی در مزرعه تحقق می‌یابد، علاوه بر افزایش کمّی و کیفی محصولات کشاورزی، کمبودها برطرف می‌شود، وضع تغذیه‌ای مردم اصلاح و به دلیل افزایش ایمنی بدن، نیاز به انواع داروها در کشور به طور چشمگیری کاهش می‌یابد.»
وی ادامه می‌دهد: علاوه بر این، اگر فرآیند غنی‌سازی محصولات کشاورزی در مزارع و باغ‌ها انجام و مثلاً مصرف نان سبوس‌دار غنی‌شده بین عموم جامعه رایج شود، نه فقط رتبه بهداشتی ما تا حد ۵۰ درصد اصلاح خواهد شد، بلکه به شادابی جامعه از طریق سیرشدگی سلولی (رفع گرسنگی سلولی) افزوده می‌شود.
برنده جایزه رتبه اول در رشته تغذیه و بهداشت ششمین جشنواره رازی و همچنین هجدهمین جشنواره بین‌المللی خوارزمی به دلیل اثبات کمبود مغذی‌ها در خاک، سلامت خاک را نیازمند توجه جدی اعلام می‌کند و می‌افزاید: افزایش کیفیت خاک از روش‌های مختلف مخصوصاً افزایش میزان مواد آلی، مصرف ورمی کمپوست و کودهای زیستی، منع سوزاندن بقایای گیاهی، اعطای اصولی و علمی یارانه به نهاده کود از جمله مواردی است که می‌تواند کیفیت محصولات کشاورزی را بهبود ببخشد و به تبع آن سطح سلامت جامعه را بالا ببرد. وی توضیح می‌دهد: یارانه کودهای شیمیایی باید به آزمون خاک، رعایت اصول صحیح تناوب زراعی، کودهای مؤثرتر در افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی نظیر کودهای زیستی، آلی، گوگردی و ریزمغذی داده شود.
دکتر ملکوتی به مصرف سالانه حدود ۳ میلیون تن کود در کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: براساس اطلاعات موجود، از این میزان حدود ۸۶ درصد به اوره و سوپرفسفات تریپل (حداقل محتوی بیش از ۳۰میلی گرم در کیلوگرم کادمیم) اختصاص داشته است. به گفته وی این موضوع عملاً زنگ خطری برای ناپایداری تولید در عرصه کشاورزی و تهدیدی برای امنیت غذایی کشور است.
این محقق و استاد دانشگاه می‌افزاید: نتایج تحقیقات نشان داده است با مصرف نامتعادل کودها به ویژه زیاده‌روی در مصرف کودهای ازته و فسفاته علاوه بر افزایش تجمع نیترات و کادمیم از غلظت ویتامین C تا حد ۲۶ درصد کاسته می‌شود. از طرفی نسبت مولی اسید فیتیک به روی در دانه گندم با کوددهی سنتی (اوره و فسفات) بیش از ۵۰ است، لیکن با رعایت اصول مصرف بهینه کود به ویژه مصرف سولفات پتاسیم و سولفات روی، علاوه بر افزایش ویتامین C تا حد ۲۰ درصد، می‌توان افزایش ۲۵ درصدی عملکرد و ارتقای کیفیت محصولات کشاورزی را انتظارداشت؛ همچنین با مصرف بهینه کود نسبت مولی اسیدفیتیک به روی تا حد استاندارد قابل قبول (کمتر از ۲۵) کاهش می‌یابد و با این روش می‌توان نان سبوس‌دار غنی شده به جامعه ارائه کرد.
دکتر ملکوتی ادامه می‌دهد: متأسفانه به دلایل متعددی از جمله سوزاندن بقایای گیاهی، عدم رعایت تناوب زراعی، عدم مصرف کودهای آلی و زیستی و مصرف نامتعادل کودها، درصد مواد آلی در خاک‌های زراعی کشور به کمتر از یک درصد کاهش یافته و حتی در استان‌های خراسان رضوی و جنوبی این مقدار به کمتر از ۴/۰ درصد نیز رسیده است.
رعایت فرمول کودی
مرجانه خراط صادقی، دکترای علوم محیط زیست هم در گفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات، مهمترین نکته در مورد استفاده از کودها را رعایت فرمول کودی اعلام می‌کند و می‌افزاید: فرمول کودی بر اساس هر هکتار محاسبه می‌شود و شامل کودهای ازته، پتاسه، فسفاته و ماکرو است. به گفته وی برای تولید هر محصول کشاورزی، فرمول مشخصی وجود دارد، مثلا برای مزرعه کیوی، فرمول ترکیب این کودها با مزرعه تولید سیب زمینی متفاوت است.
دکتر صادقی با ابراز تأسف از اضافه کردن کودها بدون آزمایش خاک می‌گوید: زمانی که روی خاک آزمایش انجام نمی‌شود و بدون دانستن نیاز خاک، کود به آن اضافه می‌شود، آلودگـی‌های مختلف به وجود آید که یکی از پیامد های آن،ابتلا به سرطان است. وی اضافه می‌کند: عمدتاً آلودگی‌هایی که عامل آن مصرف بدون ضابطه کودهاست، مربوط به مزارع سیب‌زمینی، برنج، گندم و چای است که قوت غالب افراد جامعه ماست.
دکتر صادقی که در مقطع کارشناسی ارشد در رشته شیمی تحصیل کرده است، تجمع عناصر سنگین در بافت‌های حساس را عامل بیماری‌ها اعلام می‌کند و می‌گوید: عناصر سنگین اثر تجمعی دارند. مبنای برخی از سموم کشاورزی عناصر سنگین است و این عناصر در بافت‌های مختلف بدن تجمع می‌کنند و در دراز مدت، اثرات ناگواری مثل سرطان دارند.
وی با اشاره به تحقیقات و اندازه‌گیری‌ها از نمونه‌های خاک و آب آشامیدنی در غرب استان مازندران، می‌افزاید: عناصر سنگین مهمی را پیدا کردیم که میزان آن بسیار بالاتر از حد لازم بود. چند عنصر سنگین مثل ارسنیک، نیکل کادنیوم و روی که از نظر انجمن سرطان شناسی آمریکا، سرطانزایشان محرز است، بالاتر از مقادیر جهانی بوده که این بالا بودن، ربطی به ساختار زمین‌شناسی منطقه ندارد و متاسفانه از این طریق مواد غذایی ما هم آلوده می‌شوند.
وی در مورد نحوه آزمایشات خود توضیح می‌دهد: همه این موارد به روش‌های دقیق آزمایشگاهی اندازه‌گیری شدو بخشی از آن مربوط به طبیعت و واحدهای لیتلوژی (سنگ‌شناسی) زمین‌های منطقه بود؛ اما دو سوم آن به منابع انسان ساخت باز می‌گشت، چون هم منابع سرب و روی در منطقه و هم کارخانه سنگ تزئینی کلاردشت را داریم و برداشت‌ها باعث می‌شود که عناصر سنگین از دل خاک بیرون آید و آلودگی ایجاد کند.دکتر صادقی به تولید محصول ارگانیک (بدون سم و کود شیمیایی) در مازندران اشاره می‌کند و می‌افزاید: «اکنون در این منطقه برنج ارگانیک تولید می‌شود و این طرح با نظارت یکی از کشاورزان محلی انجام می‌شود». وی همچنین به لزوم حمایت از تولید سالم اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: در این روش‌ها به این دلیل که فاقد سموم کشاورزی و عناصر سنگین است و به صورت طبیعی و مثل گذشتگان و روش سنتی برنج کاشت می‌شود، هزینه بالا می‌رود و خریدار کمتری دارد، از این رو باید از تولیدکنندگان محصولات ارگانیک حمایت شود.وی به تأثیر معادن به ویژه سرب و روی بر محصولات کشاورزی سالم اشاره می‌کندومی گوید: عناصر سنگین در مراحل استخراج معادن، از حالت اکسایش درآمده و احیا شوند و منطقه را آلوده کنند.
خواص درمانی محصولات ارگانیک
دکتر محمد اسماعیل نیا ـ نماینده کاشمر و نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس هم به فعالیت‌های سازمان جهاد کشاورزی و شهرداری تــهران برای عرضه محصولات ارگانیک اشاره می‌کند و می‌افزاید: در کاشمر انار، انگور و خربزه ارگانیک تولید شد و شهرداری تهران هم غرفه‌هایی را در میادین تره بار در اختیار کشاورزان منطقه قرار داد و محصولات با برند ارگانیک عرضه شد؛ نتیجه این شد که هم کشاورزان راضی هستند و هم مصرف کنندگان.
وی به خواص محصولات ارگانیک اشاره می‌کند و می‌گوید: محصولات ارگانیک خواص درمانی دارند و این می‌تواند برخی از هزینه‌های درمان را جبران کند. ضمن اینکه اشتغالزایی هم دارد.دکتر اسماعیل نیا که دانش آموخته دکترای مهندسی منابع طبیعی است، استقبال مردمی از محصولات کشاورزی را نشانه نیاز جامعه بیان می‌کــند و می‌افـزاید: گوشـت مــرغ بـدون آنتی‌بیوتیک در خراسان تولید شد و فقط هر کیلو گرم ۸۰۰ تومان گرانتر از مرغ معمولی است و اکنون، بسیاری از مردم برای خرید این مرغ‌ها نوبت می‌گیرند و مشتری‌های زیادی دارد.
وی به فعالیت‌های مجلس دراین باره اشاره می‌کند و می‌گوید: به دنبال آن هستیم که سموم در تولید محصولات غذایی حذف شوند و این استعداد وجود دارد. قسمت اعظم کودهای شیمیای می‌تواند در صورت مدیریت جامع، حذف شود و نیاز آن داشتن نقشه حاصلخیزی است. به گفته وی برای رسیدن به این شرایط حذف سم و کود شیمیایی خاک باید مدام در معرض آزمایش قرار گیرد.
دکتر اسماعیل نیا توضیح می‌دهد: خاک یک موجود زنده است و باید زنده بماند. در غیر این صورت گیاه آن گونه که باید رشد نمی‌کند. کارهای تحقیقاتی باید منسجم‌تر و دقیق‌تر صورت بگیرد. ما در نهایت می‌توانیم قسمتی از آنها را مرحله مرحله کم کرده و به صفر برسانیم.نایب‌رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس،بالا رفتن هزینه تولید ارگانیک را به دلیل پایین آمدن تولید در هکتار و زحمت بیشتر تولید آن اعلام می‌کند و می‌افزاید: کشاورزی که تولید ارگانیک کرده است باید بتواند گرانتر محصولاتش بفروشد، اما این نیاز به کنترل دقیق از مرحله تولید تا فروش دارد که تخلفی صورت نگیرد.
دکتر اسماعیل نیا، استفاده از کودهای آلی مثل ورمی کمپوست‌ها را از شارژ شیمیایی خاک موثر‌تر می‌داند و می‌گوید: در صورت استفاده درست از کودهای آلی، حتی از میزان تولید محصولات کشاورزی هم چندان کاسته نمی‌شود.
دکتر اسماعیل نیا، رسیدن به مرحله صادرات را راه حل مشکلات تولید ارگانیک می‌داند و می‌گوید: شاید کشاورز در ابتدای امر دچار مشکل شود، اما صادرات می‌تواند آن را جبران کند. می‌توان به شرایطی رسید که مشتری‌های خارجی در نوبت خرید میوه‌های ارگانیک قرار بگیرند. یک عدد انار ارگانیک تولید شده در کشور ما در هلند ۷ دلار فروش رفته است.
وی همچنین توجه به برند ارگانیک را مهم ارزیابی می‌کند و می‌گوید: باید مدیریت شود تا برندهای تقلبی شکل نگیرد.
انقلاب سبز
مهندس همایون دارابی، مدیر کل سابق امور استان‌ها و رئیس اسبق سازمان حفظ نباتات وزارت جهادکشاورزی در گفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات به پیشینه استفاده از کودهای شیمیایی اشـاره می‌کند و می‌گوید: تولید این کودها زمانی آغاز شد که بشر نیاز به غذای بیشتر داشت. یعنی تولید بیشتر مواد غذایی و این ابداعات در زمان خودش به نام انقلاب سبز شناخته شد.
به گفته وی، ابداع روش‌های استفاده از کودهای شیمیایی تحولی در تولید بود و باعث بالا رفتن تناژ تولید در سطح شد. آفت‌ها هم کنترل شدند و دنیا توانست یک محصول قابل قبول از نظر کمی تولید کند.
دارابی می‌افزاید: وقتی غیر از چرخه طبیعت، برای تولید و حفظ محصول استفاده شد، کیفیت پایین آمد و به هر حال اثرات آن امروز انواع سرطان‌هاست. در مورد برخی از سموم و فلزات سنگین سرطان‌زا بودن کاملا اثبات شده است و جایی برای انکار آن نیست.
همچنین در عامل بیماری بودن آنها شکی نیست، اما مساله این است که ما هم بتوانیم مقدار قابل قبولی محصول تولید کنیم بدون این که چنین مشکــلاتی داشــته باشند و سلامت نسبی مصرف کننده نیز تامین شود. وی به نگرانی‌های موجود در مورد سم‌های دفع آفات اشاره می‌کند و می‌افزاید: قدم اول در هر کشور، کنترل کودها و سمومی است که وارد یا تولید می‌شوند. هر کشور باید برای تولید و واردات این نهاده‌ها استانداردهایی داشته باشد.دارابی به وجود خلاء قانونی دراین زمینه اشاره می‌کند و می‌افزاید: خوشبختانه در قانون پنجم توسعه ماده واحدهای به نام بند ماده ۶۱ قانون برنامه توسعه تصویب شده و طی آن دولت مکلف شده است ظرف مدت مشخصی تولید و واردات کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی را به شکلی ساماندهی کند که مصرف آنها به تدریج کاهش یابد و کودها و سموم با منشا بیولوژی و غیر شیمیایی افزایش پیدا کند.
وی ادامه می‌دهد: این موضوع منتج به تدوین آیین‌نامه‌ای تحت عنوان آیین نامه اجرایی ساخت، ورود و توزیع کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی شد که خوشبختانه همه موارد مربوط به تولید توزیع و واردات این محصولات پیش‌بینی شده است.مهندس دارابی مشکلات موجود را ناشی از اجرا نشدن این قانون اعلام می‌کند و می‌افزاید: به هر حال نیازمند استفاده از کود و سم هستیم و نمی‌توان آن را حذف کرد، اما باید تحت نظارت، استاندارد و به اندازه نیاز باشد. استانداردها موجود است، ولی برای اجرا هیچ فعالیتی انجام نشده است.
مهندس دارابی یکی از تکالیف این آیین نامه را حذف سموم پر خطر که ممنوعیت جهانی دارند اعلام می‌کند و برای مثال می‌گوید: به طور خاص سمومی که منشا کلره دارد یعنی زنجیره کلر دارند و نیمه عمرشان در طبیعت عموماً ۶۰ سال است و زنجیره منتقل می‌شود، باید حذف شوند.
وی توضیح می‌دهد: این سموم را وقتی به محصولی می‌زنید، علف آن را دام استفاده می‌کند، سم به دام هم منتقل می‌شود و به انسان می‌رسد. یا وقتی وارد آب‌های زیر زمینی می‌شود، از طریق آب به انسان می‌رسد و مسمومیت وبیماری ایجاد می‌کند.
استفاده‌های نابجا از کودها و سموم شیمیایی
معاون سازمان نظام مهندسی کشاورزی می‌افزاید: بخشی از سموم مثل د. د.ت، مصرف آن دو دهه است ممنوع شده وبه جز کشورهایی که مالاریا در آنها شیوع دارد، برای بقیه کشورها ممنوعیت وجود دارد.
سموم دیگری مثل آلدرین دیلدرین و لیندین داشتیم که در دهه گذشته آرام آرام حذف شدند. گزارش‌هایی هم در مورد برخی از سموم وجود داشت که مصرف آن مطابق کنوانسیون‌های بین‌المللی ممنوع شده است.
به گفته وی، اگر کسی بخواهد سمومی را وارد کند که گزارش بیماری زایی دارد، طبق قواعد بین‌المللی، دولت مقصد باید از مرکز جهانی سازمان حفظ نباتات اجازه بگیرد. یعنی به دولت اخطار می‌دهند که یک وارد کننده می‌خواهد فلان سم را به کشور وارد کند، آیا شما اجازه ورود به کشور می‌دهید یا خیر؟
مهندس دارابی مشکلات پیش آمده را در هر سه مرحله واردات، توزیع و مصرف اعلام می‌کند و می‌گوید: باید توجه داشته باشیم که غیر از سمومی که ممنوع است، استفاده نابجا بدون در نظر گرفتن محصول یا آفتی که سم برای آن تولید شده است، زمان و دُز مصرف مهم است. به عبارت دیگر حتی زمانی که سم و کودهای استاندارد وارد یا تولید می‌شوند، قواعد و قوانین سختگیرانه‌ای باید در مورد آنها اجرا شود که تمامی تکالیف برای دستگاه‌ها با جزئیات در آیین‌نامه ذکر شده جمع بندی شده است.
این دانش آموخته کشاورزی، اجرا نشدن آیین نامه را عامل اصلی استفاده نابجا و زیانبار کودها و سموم شیمیایی می‌داند و می‌گوید: ورود سموم و کودهای بدون لیبل -برچسب-را که تاریخ، میزان، نحوه و مورد مصرف آن مشخص نیست یا اگر مشخص است بدون توجه به آن استفاده می‌شود، نتیجه اجرایی نشدن «آیین‌نامه اجرایی ساخت، ورود و توزیع کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی» است.
